Door Marcel van Maanen en Ben Claessens (hoofdredacteur van Vakblad Profiel)

Wij voeren sinds anderhalf jaar bespiegelende gesprekken met elkaar. In deze gesprekken komen we steeds weer uit bij wat we als kern van het onderwijs zien: het handelen van de professional en dan met name het contact – de ‘human touch’ – in de onderwijspraktijk. En van daaruit de verwondering: welke factoren stimuleren en belemmeren docenten in het realiseren van de kern van het onderwijs?

Een veelheid aan onderwijsthema’s

Er zijn tal van thema’s in het onderwijs die er toe doen. Wij zien één thema als overkoepelend en in zijn aard verbindend: de ontmoeting tussen leraar en leerling - ofwel het contact, de ‘human touch’. De manier waarop contact verloopt, maakt het verschil. Onderwijs en leren zijn bij uitstek ‘contactsporten’. Alle leren vindt namelijk plaats in en door contact: contact tussen student en docent, tussen collega’s, met de buitenwereld, zoals bedrijven en overheid, en niet in de laatste plaats contact met de eigen professionele identiteit en talenten. Dit lijkt misschien een overbodige constatering.

Opmerkelijk genoeg gaat het in de veelheid van thema’s die in de actualiteit aan bod komen zelden over de wijze waarop contact verloopt. Wel impliciet, maar nooit expliciet, terwijl contact altijd onder onze neus plaats vindt. Contact ligt zo voor de hand dat we er overheen kijken, het niet meer bewust waarnemen. Wij houden hier een pleidooi voor meer aandacht voor contact en daarmee voor de kern van onderwijs.

Contact is wisselwerking

Contact benaderen we hier ruimer dan bijvoorbeeld een gesprek tussen een leerling en een docent, of als iets wat wel eens wordt bestempeld als de ‘houding’ van een individu. Contact is de wijze waarop we de wisselwerking met elkaar en de wereld om ons heen vorm geven. Hierbij hoort dus ook de wijze waarop we ons de hierboven genoemde instrumenten – zoals leermethodes en toetsen - eigen maken. In onze contactstijl wordt zichtbaar hoe we in ons werk en in het leven staan. Hoe we de ander zien, hoe we zelf gezien willen worden en wat we nastreven of juist vermijden.

Contact heeft impact. En de wijze waarop contact wordt aangegaan, bepaalt grotendeels de kwaliteit van de impact. Onze werkelijke intentie is hierbij van grote invloed. Intentie bepaalt de mate van interesse, betrokkenheid en aandacht. Deze zijn voelbaar en beïnvloeden de kwaliteit van het contact. Een leerling voelt of een docent het beste met hem voorheeft. Een docent voelt dat bij een leidinggevende.

Contact is verantwoordelijkheid

Contact is breder dan alleen (non-)verbale communicatie of bijvoorbeeld letterlijk bewegen om naar de ander uit te reiken. Contact gaat ook over de connectie met je eigen drijfveren. In het contact neem je altijd bewust of onbewust jezelf mee: je eigen referentiekader, kennis, idealen, gewoonten en projecties. Contact lijkt daarom wel eens als dansen op een koord: geef je te weinig van jezelf dan raak je de ander kwijt, geef je te veel dan raak je jezelf kwijt. Elke situatie vraagt weer om praktische en wijze keuzen. Onderwijs is net als hulpverlening niet alleen een contactsport, het lijkt ook wel topsport. En in de sport ben je geen toeschouwer maar speler: ‘response-able’ oftewel verantwoordelijk.

Als variant op ‘ken U Zelven’ propageren we hier ‘ken uw contactstijl’ als docent, als manager en als bestuurder. En vooral: als team. Het onderkennen en beter leren kennen van de eigen en gezamenlijke contactstijlen leidt tot meer gezamenlijk inzicht, onderling begrip, awareness en alternatieve contactmogelijkheden: inzicht in contactpatronen die stilaan vanzelfsprekend zijn geworden, zicht op alternatieve ‘abilities to respond’ en kansen voor andere manieren van verbinden. Kortom de eigen groeipotentie. Ten dienste van de groei van de leerling.

Contact is aanvoelen

Contact staat of valt met sensitiviteit: aanvoelen wat er bij de ander, in de omgeving en met onszelf gebeurt. Vooral: aanvoelen wat in een situatie nodig is, de eigen bijdrage aan de situatie zien en van daaruit kiezen, een antwoord op de situatie geven en zo verantwoordelijkheid nemen. Sensitiviteit is nodig om de talenten en interesses van de leerling echt te herkennen, zodat je als docent de juiste manier van contacteren kunt kiezen - in elke situatie opnieuw. En ook dat is zoeken naar balans: er ‘moet’ namelijk ook altijd iets (denk aan regelgeving), tijd is schaars en je hebt je eigen ‘bagage’ bij je.

Contact is verwerken

Bij contact hoort ook de verwerking van ervaringen. In de waan van de dag komen we hier vaak onvoldoende aan toe. We denderen voort van situatie naar situatie, van les naar les, van vergadering naar vergadering, van periode naar periode. We gaan steeds sneller, terwijl verwerking en leren vragen om vertraging – individueel en vooral ook gezamenlijk nodig is. Verwerken is ook een manier van contacteren: bewust contact leggen met ervaringen.

Contact is leren

Hier komen we bij ons pleidooi: sta als professional, team en instelling vaker stil bij onderlinge contactprocessen. Stap even uit de inhoud, de instrumenten, de regels en de waan van de dag. Kijk regelmatig naar het contact – met de leerling en met elkaar. Geef daarbij antwoord op de vraag ‘hoe doen we dat hier eigenlijk?’. En dan niet met diagnostische en oordelende, maar met beschrijvende antwoorden. Dit geeft inzicht in de mate van ‘in touch’ zijn, in de mate waarin de kern van onderwijs wordt geraakt.

Van leercyclus naar contactcyclus

Stilstaan is nodig om te kunnen reflecteren. In de praktijk is dit vaak moeilijk of we maken het onszelf moeilijk, ook om het lekker voor ons uit te schuiven. Een situatie is nog nauwelijks afgerond of de volgende situatie dient zich alweer aan: een volgende les, een begeleidingsgesprek, toetsen nakijken, mails beantwoorden. En juist deze tredmolen zegt veel over onze contactstijlen. Daarom deze tegeltjeswijsheid: ‘stilstand is vooruitgang, gebrek aan stilstand is achteruitgang’.

Reflectie op zich kan al ongemak oproepen, zeker bij doeners: ‘Helaas, we moeten verder! Dan praktisch graag!’. Reflectie op contactstijlen zet nog meer verdedigingsmechanismen in werking. Stil staan bij contact betekent namelijk jezelf bloot geven, kwetsbaar durven (en mogen) zijn en elkaar op een constructieve manier op de huid zitten. Dit is de uitdaging voor de professional en de leider. Juist omdat er allerlei instrumenten voorhanden zijn en we daardoor neigen de essentie – het contact – over het hoofd te zien.

Vragen of opmerkingen?

Heeft u vragen of opmerkingen naar aanleiding van deze weblogbijdrage, neem dan contact op met Hobéon door te bellen met (070) 30 66 800. De auteur Marcel van Maanen was in 2015 werkzaam bij Hobéon als senior adviseur.
Ben Claessens mede auteur is hoofdredacteur van vakblad Profiel en te bereiken via 0320 - 229 922.

Het artikel Stilstaan bij contactprocessen (pdf, 149 kB)  is verschenen in de maart-uitgave 2015 van het vakblad Profiel, het onafhankelijk nieuws - en kennisplatform voor mbo-professionals.